Zwarte zwanen over Fukushima

Opiniestuk in de Morgen van 30 maart 2011

Fukushima dwingt ons een risicobeheer 2.0 te ontwikkelen dat systemen en organisaties robust maakt tegen de onvermijdelijke Zwarte Zwanen.

25 maart 2011

In januari 1697 vaart de Nederlandse ontdekkingsreiziger Willem de Vlamingh in Australië een rivier op en hij ziet er zwarte zwanen (Cygnus atratus). Tot dan had geen enkele Europeaan ooit een zwarte zwaan gezien. Meer nog, Europeanen konden zich niet inbeelden dat die bestonden. Ze kenden alleen witte zwanen. Dit voorbeeld illustreert hoe beperkt onze op ervaring gestoelde kennis is. Nassim Nicholas Taleb, gewezen handelaar op Wall Street en professor aan de Universiteit van New York, gebruikt in zijn boek “De Zwarte Zwaan” deze vogel als metafoor voor onverwachte gebeurtenissen met een grote impact waarvoor dan nadien een verklaring wordt gebrouwen. De geschiedenis van onze samenleving is volgens Taleb veel meer bepaald door Zwarte Zwanen dan we denken. Telkens weer wordt onze samenleving, hoe piekfijn ook georganiseerd, ruw verstoord door hen. 

Is de kernramp in Fukushima een Zwarte Zwaan? De mensen van de milieubeweging zullen zeggen van niet, want ze waarschuwen al jaren voor een kernramp. Maar voor de Japanse veiligheidsautoriteiten, het Internationaal Atoomenergie Agentschap, Electrabel en vele anderen wel. Is dat niet merkwaardig? Dat al die slimme mensen de situatie zo verkeerd inschatten? Neem nu de Japanse “Nuclear Safety Commission”. Die schatte in 2006 het risico dat een kernreactor in een periode van één jaar een ernstig probleem zou kennen in op één op honderdduizend. Vijf (!) jaar later was het al zover : Fukushima. De experts hadden zich compleet vergist. Of neem nu Lehman Brothers en Fortis. Daar liep het ook vol briljante kerels. Zij beweerden dat hun producten veilig waren. Bij de financiële meltdown in 2008 bleek plots dat de berekeningen niet klopten en bepaalde risico’s onderschat waren. De schrale repliek die we van de experts hoorden was dat ze ervan overtuigd waren dat er echt maar één kans op tien- of honderdduizend was dat het misliep. Tja, horen we ook al jaren in de nucleaire sector. Van gelijkenissen tussen de bank- en kernenergiesector gesproken: in beide gevallen zijn de gevolgen van het verkeerd inschatten van de risico’s heel groot, en dat is natuurlijk de kern van de zaak. Wat is de impact voor de samenleving als het toch misloopt? Die vraag rijst niet in alle sectoren. Als de kabels van de scheepslift van Strépy-Thieux het begeven, is dat een ramp, met misschien doden tot gevolg, en elk ongeluk is er één teveel, maar vergeleken met Fortis of Fukushima zou het peanuts zijn. Die scheepslift is niet “too big to fail”, zoals die banken waarvan ik net sprak. 

Daarmee zitten we bij een kernpunt van Taleb. We kunnen niet alles weten. We kunnen niet alle risico’s inschatten. Meer nog, bij echte Zwarte Zwanen gaat het niet om risico’s die je op wetenschappelijke manier kan inschatten, het gaat gewoon om onwetendheid, om een situatie waarin het onmogelijk is de kans op heel belangrijke gebeurtenissen in te schatten. Een hoogtechnologische samenleving zoals de Japanse en de onze heeft naar mijn aanvoelen ongelooflijk veel moeite om dit te aanvaarden. Want het herinnert ons aan het noodlot waaraan onze voorouders onderworpen waren en daaraan zijn wij met al onze wetenschap en techniek toch al lang ontsnapt? Die conclusie lijkt dus een dramatische vergissing. Onvoorspelbaarheid plakt aan de “condition humaine” en het ontkennen ervan leidt alleen maar naar catastrofes terwijl het aanvaarden ervan ons juist kan leiden naar strategieën om verstandig en creatief met die dekselse Zwarte Zwanen om te gaan. Anders gezegd: terwijl maatschappelijke vooruitgang vroeger inhield dat we het niet-weten niet aanvaardden, moeten we nu op sommige (!!) terreinen precies wel het niet-weten aanvaarden om nog maatschappelijke vooruitgang te boeken.

Voor alle duidelijkheid, Taleb houdt geen pleidooi om te stoppen met bankieren en ik niet om te stoppen met alle hoogtechnologische risico-activiteiten. Helemaal niet. Maak je systemen “robuust”, zegt Taleb. Zorg dat ze de onvermijdelijke Zwarte Zwanen overleven. Dat vertaal ik voor de energiesector als overstappen van klassiek risicobeheer” (“is de kuip van de kernreactor dik genoeg en werkt de noodkoeling?”) naar een “risicobeheer 2.0.” Dat kijkt ook naar de gevolgen van het falen voor de rest van de samenleving, ook al lijkt de kans op dat falen heel klein. Is het verstandig om zoals in Fukushima op één site 6 reactoren, samen goed voor 4700 MW, te zetten met als gevolg dat bij een crash honderdduizenden mensen en bedrijven zonder stroom zitten? Is het überhaupt verstandig om een energiecentrale in je land te hebben die, als ze crasht, honderdduizenden mensen op de vlucht jaagt, vele honderden hectaren landbouwgrond voor duizenden jaren onbruikbaar maakt en de economie van je land op de grond mept? 

Moeten we dan alle grote systemen afbouwen? Neen, maar we moeten ze wel herbekijken vanuit het criterium “robuustheid”. Hoe maken we een robuuste banksector? Of een robuuste energiesector? Robuust in de zin dat die sectoren kunnen omgaan met Zwarte Zwanen. Dat gaat veel verder dan de stresstests die de Belgische regering wil opleggen aan de kerncentrales. Ten andere, twee grote Ierse banken overleefden zeer goed hun stresstest om kort nadien op een faillissement af te stevenen dat alleen kon afgewend worden door een reddingsplan van vele miljarden €. Niet echt robuuste banken. Onze regering, of nog beter, de Europese Commissie, zou de stellingen van Taleb moeten omzetten in een “Taleb-toets” en daaraan uiteenlopende sectoren als bankieren en energieproductie onderwerpen. Dat zal veel tijd, energie en creativiteit vergen en ons wellicht dwingen tot systemische hervormingen. Maar het is ook een kwestie van rechtvaardigheid. De factuur van systemen die niet robuust zijn en crashen gaat immers al te vaak naar onschuldige burgers. We dreigen straks allen mee te betalen voor de sanering van het gat in de begroting ten gevolge van de bankencrisis en de factuur van Fukushima gaat naar miljoenen Japanners (en naar vele miljoenen mensen buiten Japan die via hogere verzekeringspremies de verliezen van de herverzekeraars zullen moeten ophoesten). 

Tot slotte even terug naar die verre 17de eeuw. Willem de Vlamingh wou enkele zwarte zwanen meebrengen naar Amsterdam, maar de dieren stierven onderweg. Hijzelf overleefde de onvoorspelbare stormen en kwam behouden thuis terug. Een robuuste kapitein op een robuust schip.

Luc Barbé
Auteur van het internetboek “Kernenergie in de Wetstraat”